Mijn journalistieke carrière omvat onder andere zo'n 20 jaar (schrijf)werk in de gezondheidszorg, met enige jaren een parttime dienstverband bij een mediabureau in de zorgsector en veel freelancewerk voor diverse zorgorganisaties en mediabedrijven. Ik maakte er kennis met het fascinerende begrip ‘professionele autonomie’, met name in het werkveld van artsen. Het begrip was geregeld aan de orde en wel zodra artsen zich wat teveel belaagd of onheus bejegend voelden, met name door zorgverzekeraars. De spanning zat ‘m in wat de zorgverlener als behandeling nodig achtte en de zorgverzekeraar, misschien niet direct als overbodig, maar kon het misschien niet anders, met bijvoorbeeld een andere therapie of een generiek goedkoper) medicijn. Liep de spanning wat op, of was de lucht uit het overleg dan kon de arts altijd teruggrijpen op inbreuk op de professionele autonomie, oftewel ongewenste bemoeizucht.
Autonomie speelt in ons leven een zeer grote en bepalende rol, en wel in de vorm van persoonlijke autonomie. De vrijheid te mogen en te kunnen zijn wie je wilt zijn, waarbij die vrijheid natuurlijk stuit op de vrijheid van de ander te kunnen zijn wie hij of zij wil en kan zijn. Waar rechten zijn, bestaan ook plichten. Autonomie is een grond- en geboorterecht. Echter, autonomie wil niet zeggen, ongebreideld kunnen doen en laten wat we willen. De mens is weliswaar een autonoom wezen maar tevens een sociaal wezen dat in het handelen, denken en zich uiten stuit op grenzen, namelijk de grenzen van de ander. Dat is mede waarom wet- en regelgeving is uitgevonden, namelijk om de beleving van en het handelen vanuit persoonlijke autonomie in goede banen te leiden. Een samenleving is per definitie een omgeving waarin we niet zomaar kunnen doen wat in ons opkomt.
Spanningsvelden rond persoonlijke autonomie komen we overal tegen en zijn niet gebonden aan status, posities of intelligentie. We zien het tussen personen individueel, tussen burger en overheid, binnen religies en binnen de sport. We zien het in de bejegening van lhbti-mensen en van vrouwen op straat. Ongevraagd dringen mensen met eigen specifieke opvattingen de autonomie van de ander binnen met woorden, gebaren en soms handelingen.
De persoonlijke autonomie kan op alle mogelijke plekken in het geding zijn of komen, in het gezin, in het werk en op publieke plaatsen. Het kan gebeuren via uitingen in taal, een blik, een gebaar, in een tekst of een beeld, thuis, op straat, op school en via social media. Iedereen heeft tegenwoordig een platform en weinigen houden hun mening over anderen voor zich. In de maatregelen die politiek en overheid nemen, bijvoorbeeld rond corona en klimaat, voelen velen hun persoonlijke vrijheid onder druk staan.
De beleving van autonomie is als wonen in een huis dat is ingericht met eigen ideeën, wensen, voornemens en verlangens. Maar waar een echt huis een deur en een slot heeft, ontbreekt dat bij de autonome mens. Die is behoorlijk kwetsbaar en overgeleverd aan de omgeving, aan het daar heersende klimaat, de cultuur, de geldende regels en wetten, opvattingen en opwellingen van anderen.
Als jongeren de omgang met anderen geleerd wordt, is persoonlijke autonomie een thema, ook wanneer het niet zo wordt genoemd maar in termen als respect, tolerantie, verdraagzaamheid. Leren omgaan met de moderne technologie en social media is een thema in opvoeding en school en staat in feite in het teken van persoonlijke autonomie. We beroepen ons op ons recht op vrije meningsuiting, dat wordt dikwijls genoemd, maar de plicht zorg te dragen voor het welzijn van anderen verdwijnt nog wel eens in de schaduw van het debat.
Niemand is een eiland. Geen vrijheid zonder de ander. Elke handeling en gedachte heeft effect. We staan per definitie in verbinding met elkaar, dat maakt ons mens en menselijk en daarom spreken we ook van samen-levingen. Die samenlevingen staan onder druk, met name de samenlevingen waarin via democratische structuren juist een ieders stem kan worden gewaarborgd. Geen recht zonder plicht. Persoonlijke autonomie is een heikel thema, juist in een tijdperk van social media en het internationale netwerk van internet. Hackers maken er graag gebruik van. Over inbreuk op autonomie gesproken. Wellicht is het gesprek over persoonlijke autonomie en de ins en outs van dat gesprek wel de kern van burgerschap en de burgerschapsagenda.