#Democratie&Burgerschap
De maand mei is traditioneel de maand van herdenkingsceremonies rond de bezetting van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog en vooral van de bevrijding van Nederland van die bezetting. Wat zich afspeelde tijdens die bezetting, met name met betrekking tot vervolging en genocide van Joden (Holocaust) en van Roma en Sinti, zogenaamde niet-Arische rassen, is vandaag de dag in Nederland schier onmogelijk voor te stellen. En toch gebeurde het binnen onze landsgrenzen en in tal van andere Europese landen. Het is de actie van een bruut autocratisch regime dat zich bedient van het zondebok-principe wat in een samenleving leidt tot de destructie van een mensbeeld waarin allen gelijk zijn. Gelijkwaardigheid en menselijkheid zijn een autocratie vreemd.
Autocratie, of een dictatuur, gedijt bij het kweken van achterdocht en het wekken van haat jegens de ander, bij voorkeur een specifieke bevolkingsgroep. In Nazi-Duitsland waren de Joden maar ook Sinti en Roma het slachtoffer. En ook mensen met een handicap ontkwamen niet aan vervolging in en de beulen van het Nazi-regime.
De elite in zo’n mensvijandelijk regime definieert een zgn. ideaalbeeld van de gewenste bevolking (in Nazi-Duitsland was dat het superieure Arische ras) en begint met iedereen uit te sluiten die daar niet aan voldoet. Leugens, propaganda, een verbodscultuur, gewelddadige onderdrukking, censuur, moord – het zijn in de handen van een autocratie allemaal instrumenten om dat doel te bereiken. Een dergelijk regime biedt overigens geen enkele burger een ontsnappingsmogelijkheid. Wie zegt geen standpunt te willen innemen, is per definitie verdacht en een tegenstander, volgens het principe "Wie niet voor ons is, is tegen ons'.
De maatregelen van de Nazi’s om Joden uit het maatschappelijke en economische leven te weren, gelden vanaf november 1940 ook in bezet Nederland. Alle Joodse ambtenaren worden ontslagen en Joden hebben geen toegang meer tot openbare gelegenheden. Het lot van de Joden in Europa wordt definitief bezegeld tijdens de zgn. Wannsee Conferentie in januari 1942, waar hoge Nazi-officieren besluiten tot een ‘definitieve oplossing’ voor het Jodenvraagstuk, lees: de systematische uitroeiing.
Anne Frank Huis
Een bezoek aan het Anne Frank Huis aan de Prinsengracht in Amsterdam toont de afschrikkende gevolgen van de systematische dehumanisatie en de weg naar het eindstation van de Joodse medemens, enkel vanwege hun Jood-zijn. Op 20 juni 1942 schreef Anne Frank over de maatregelen jegens Joden, precies die maatregelen die het onderduiken van de familie nodig maakte: ‘Joden moeten een Jodenster dragen. Joden moeten hun fietsen afgeven. Joden mogen niet in de tram. Joden mogen niet meer in auto’s rijden. Joden mogen alleen van 3-5 uur boodschappen doen en alleen in Joodse winkels, waar ‘Joods lokaal’ op staat.’
Vader Otto, moeder Edith en hun dochters Margot en Anne Frank, het gezin Van Pels: Hermann, Auguste and en Peter van Pels en Fritz Pfeffer doken onder in het Achterhuis van juli 1942 tot de dagen van het verraad van hun onderduikadres en hun deportatie, begin augustus 1944, twee maanden na de invasie van de geallieerden. Tijdens hun onderduikperiode kregen ze steun van Johannes Kleiman, Victor Kugler, Bep Voskuijl en Jan en Miep Gies.
De deportatie is de uitkomst van een decennialang en systematisch proces waarbij in feite eeuwenoude sentimenten van haat en wraak jegens een of meerdere bevolkingsgroepen worden wakker geroepen. Het systeem van een geleidelijke maar gestage en voorgenomen uitsluiting en uitroeiing van een groep medemensen neemt volledig de plaats in van wat een gemeenschap zou moeten kenmerken: het gevoel van saamhorigheid, medemenselijkheid en empathie. Menselijke waardigheid, respect en mensenrechten zijn het systeem van uitsluiting vreemd.
De Anne Frank Stichting schrijft: ‘Door de Joden de schuld te geven van de nederlaag, creëerde Hitler een vijandbeeld. Het verslagen Duitsland verkeerde in de jaren ‘20 en begin jaren ‘30 van de vorige eeuw ook nog in een grote economische crisis. Volgens de nazi’s was het verbannen van de Joden uit de samenleving de oplossing voor de problemen in Duitsland. Met deze politieke boodschap en de belofte om van Duitsland een economisch sterk land te maken won Hitlers partij de verkiezingen in 1932. Toen hij aan de macht was gekomen, kwamen er steeds meer wetten en maatregelen speciaal gericht tegen de Joden. Dit liep uit op de Sjoa, de Holocaust, de moord op zes miljoen Europese Joden.’
En laten we hier de gewelddadige dood van miljoenen Sinti, Roma maar ook gehandicapten, verzetsstrijders en anderen die het Naziregime onwelgevallig waren en in tientallen concentratiekampen in Europa stierven, niet vergeten.
Anno 2023 - tachtig jaar later - zien we in tal van landen sentimenten waarin het nazisme en antisemitisme openlijk worden gesteund, ja verheerlijkt. Het zijn de echo's van sentimenten die al eeuwenlang bestaan - echo's die groepen marginaliseren, onderdrukken en uitroeien. Ze worden in leven gehouden door mensen die hun eigen menselijkheid achterlaten en anderen hun menselijkheid en levens te ontzeggen.
Tijdlijn Jodenvervolging in Nederland
Voor Nederland kunnen we de werking van het systeem van haat, uitsluiting en ontmenselijking vanaf 1933 in een tijdlijn vatten.
1933
Na de machtsgreep van Hitler in Duitsland in 1933 verlaten veel Joden Duitsland, een grote groep komt naar Nederland. Vluchtelingen die in levensgevaar verkeerden mochten het land in maar ze mochten de Nederlandse staat geen geld kosten en werden geacht in hun eigen onderhoud te voorzien. In de jaren na 1933 wint in Nederland de nationaal-socialistische beweging (NSB) aan populariteit en aan leden. De kiem van haat valt her en der in vruchtbare bodem.
1938
Na de Kristalnacht in Duitsland voelt de NSB zich gesterkt en wordt geweld jegens Joden en hun winkels of bedrijven niet geschuwd.
1939
De gemeenteraadsverkiezingen van 1939 worden een campagne van de NSB jegens Duitse joden. NSB-leider Mussert noemt hen openlijk 'volksvreemde elementen die niet in Nederland thuis horen'.
1940
De Tweede Wereldoorlog breekt uit. In mei bezetten Duitse legers binnen enkele dagen Nederland. Op 15 mei trekken Duitse troepen via de Berlagebrug Amsterdam binnen. Op dat moment wonen er circa tachtigduizend joden in Amsterdam. De jacht op burgers van Joodse afkomst in Nederland begint.
1941
In januari 1941 laat Rijkscommissaris Seyss-Inquart met een verordening weten dat ‘degene die geheel of gedeeltelijk van Joodschen bloede zijn en hun verblijf hebben in het bezette Nederlandsche gebied" zich moeten aanmelden. Iedereen met tenminste één joodse voorouder moet zich melden bij de Joodschen Raad, een orgaan dat op 12 februari 1941 werd ingesteld als podium en medium voor de Duitsers om anti-joodse maatregelen bekend te maken en te effectueren.
Op 22 en 23 februari 1941 is Amsterdam het toneel van de eerste grote razzia. Ongeregeldheden in de zgn. Jodenbuurt en het verzet tegen een Duitse patrouille vormen de aanleiding. 425 Jonge joodse mannen worden opgepakt en naar kamp Schoorl afgevoerd.
De anti-joodse maatregelen volgen elkaar snel op. In april 1941 worden alle Nederlanders van veertien jaar en ouder verplicht een persoonsbewijs te hebben. Op het persoonsbewijs van Joden de voor- en achterzijde bedrukt met een zwarte hoofdletter J.
Sommige straten in Amsterdam krijgen de aanduiding 'judenstrasse / joodschestraat'. Joodse kinderen kunnen alleen nog naar aparte joodse scholen. In Amsterdam gaat de maatregel per 1 oktober 1941 in. Plakkaten met opschriften "Verboden voor Joden" verschijnen. Joden mogen geen bezoeken meer brengen aan parken, dierentuinen, cafés, restaurants, hotels, pensions, schouwburgen, cabarets, variétés, bioscopen, sportinrichtingen, concerten, openbare bibliotheken, leeszalen of musea. Er komt een verbod op alle joodse tijdschriften, behalve Het Joodsche Weekblad dat wordt verplicht Duitse verordeningen inzake joden en joodse aangelegenheden te plaatsen. Per september 1943 is er geen lezerspubliek meer en verdwijnt het blad. De censuur is compleet.
1942
Op zaterdagmorgen 10 januari 1942 vertrokken ruim 1400 joodse mannen vanuit Amsterdam naar werkkampen in Drenthe. In de loop van dat jaar werden steeds meer joodse mannen opgeroepen om naar tientallen werkkampen te gaan die lagen op het dunbevolkte platteland van de provincies Overijssel, Drenthe, Friesland en Groningen. Het doel van de werkkampen is om weerbare joodse mannen te isoleren, zodat ze niet in opstand zouden komen. De kampen staan zogenaamd onder toezicht van officiële instellingen maar de schijn bedriegt.
Amsterdam ziet ook een toestroom van joden uit onder meer Zaandam, teneinde de joden meer te concentreren.
29 april 1942
Een nieuwe stap in de uitsluiting en ontmenselijking – er komt een verplichting tot het zichtbaar en openbaar dragen van de gele Davidsster met daarin in zwart het woord ‘Jood’ geschreven.
6 juli 1942
Anne Frank verlaat met haar familie na acht jaar de woning aan het Merwedeplein en duikt onder in het achterhuis aan de Prinsengracht. Het is het kantoor van Otto Frank. Ze lopen omdat joden niet meer met de auto of de tram mogen reizen.
Aanleiding om onder te duiken zijn grote razzia’s op joden in Amsterdam-centrum en -zuid. Ze worden overgebracht naar Westerbork. En op 16 juli vertrekt het eerste transport van Nederlandse joden vanuit het Drentse kamp naar Auschwitz. Na de jarenlange invoering van tal van mensonterende maatregelen jegens de Joodse bevolking is nu de definitieve 'Endlösung der Judenfrage' een feit.
De kerken, die niet onder Duits toezicht staan, reageren geschokt op de maatregelen ‘tegen de Joden in Nederland, waardoor zij uitgesloten worden van het deelnemen aan het normale volksleven, hebben met ontzetting kennis genomen van de nieuwe maatregelen, waardoor mannen, vrouwen, kinderen en heele gezinnen zullen worden weggevoerd naar het Duitsche Rijksgebied en onderhoorigheden.’
Tegen het eind van 1942 zijn circa 40.000 Nederlandse joden naar de vernietigingskampen in Polen afgevoerd.
1943
Op zondag 20 juni 1943 worden in Amsterdam Zuid en in een deel van Amsterdam Oost tijdens een grootscheepse razzia met soldaten en politie via huiszoekingen 5550 joden uit hun huizen gehaald en naar het Muiderpoortstation gebracht. Vandaar gaan ze per trein naar het doorgangskamp Westerbork vanwaar ze naar hun laatste bestemming worden getransporteerd, de vernietigingskampen, zoals Auschwitz-Birkenau, Bergen-Belsen en Sobibor. Hun lege woningen worden geplunderd door de Duitsers en door inbrekers.
Gemengd gehuwde joden worden opgeroepen voor werkkampen. De laatste Portugese Joden worden opgehaald, ze belanden in Westerbork en uiteindelijk in o.m. Theresienstadt en Auschwitz.
Dan wordt de familie Frank verraden en gevonden door de Duitse geheime dienst. Soldaten vallen het Achterhuis binnen, iedereen wordt weggevoerd naar Westerbork en op 3 september 1944 gedeporteerd naar Auschwitz in Polen. Vandaar gaan Anne Frank en haar zus Margot naar Bergen-Belsen, waar ze in maart 1945 worden vermoord. Hun vader, Otto Frank, overleeft de deportatie.
Van alle 110.000 Joden die uit Nederland worden gedeporteerd overleven slechts 5000. In Nederland is er weinig aandacht voor hun terugkeer.
Autocratie - cultus van de totale uitsluiting
De Tweede Wereldoorlog kostte in Europa alleen aan circa 15-20 miljoen het leven. Met de slachtoffers in Rusland en Azië komen de schattingen uit op 60-75 miljoen levens. Omdat autocratische regimes in Duitsland, Italië en Japan het om allerlei reden nodig vonden. Vergeet daarbij niet het Russische regime dat niet maalde om een miljoen meer of minder doden. Al ver voor WOII vielen daar miljoenen slachtoffers als gevolg van de dodelijke politiek van Lenin en Stalin. De oorlog kostte de Sovjet-Unie de levens van naar schatting 24 miljoen (!) burgers.
Terug naar Nederland. Het systematisch inzetten van de gemeentelijke administraties, het spoorwegpersoneel en de politie voor razzia’s en deportaties, toont de epidemische werking van het zondebokprincipe. Menselijkerwijs gesproken, uitgaande van de gelijkheid en gelijkwaardigheid van elk mens, is er absoluut geen enkele aanleiding onderscheid te maken, laat staan te beginnen met het onderscheiden, geleidelijk en systematisch uitsluiten en uiteindelijk vermoorden van delen van de bevolking. Uitsluiting is een proces dat in de psyche post vat en daar een destructieve werking heeft, namelijk de ander steeds minder beschouwen als mens. Het verlies van de eigen menselijkheid bij de dader als bron en plaats voor destructief gedrag jegens de ander.
Het is van zeer groot belang de neergang van het beeld van een medemens, het uitgummen van het eigenlijke menselijke vermogen om de ander te zien als mens, in de psyche van de daders heel goed te beseffen. Een autocratie kent geen grenzen in systematische destructie. Wanneer de ene zondebok van de aardbodem is verdwenen, komen andere zondebokken in beeld. Een autocratie kan niet zonder. Er is altijd wel een aanleiding, zelfs mensen die voorheen aan het complot voor een ‘Endlosung’ deelnamen, kunnen in een volgende fase zelf slachtoffer worden. In het Rusland anno 2023 zien we hoe de bouwers van de autocratie uit de jaren ’90 van de vorige eeuw - de oligarchen – een voor een slachtoffer worden van moordaanslagen. We zien hoe mannen uit gevangenissen en marginale streken in Rusland worden geronseld en in grote getale sterven aan het front in Oekraïne, het land waar duizenden burgerslachtoffers vallen en kinderen uit bezette gebieden worden gedeporteerd naar Rusland om een 'russificatie' te ondergaan. De Russische autocraten willen land en bevolking van de kaart vegen en inlijven. Eenmaal in gang gezet kent een systeem van ontmenselijking geen grenzen.
Het is aan ieder van ons het beeld van de fundamentele gelijkheid van ieder mens en dienst onvervreemdbare mensenrechten heel goed voor ogen en helder te houden. Ook het beeld van de daders als mensen, die volgens de regels van de Internationale Recht groot onrecht en misdaden begaan en zich daarvoor zullen moeten verantwoorden. Het juiste onderscheid maken is van essentieel belang teneinde een helder mensbeeld, de wetten die gelden en de verantwoordelijkheid die we samen dragen helder te hebben en te onderhouden. De herinnering aan de gruwelijkheden die mensen kunnen begaan dienen we daarbij levend te houden. Opdat we nooit vergeten.
Bronnen:
Foto: drenthe.nl