Dezer dagen heeft het lot van de Oekraïne de onverdeelde aandacht van de wereld. De aanval van Rusland, op grond van gefingeerde aanklachten en een ongefundeerd, bedacht verhaal over het verleden van de twee landen, gaat in tegen alles waar een democratissche rechtsorde voor staat. Maar autocraten die geen kritiek dulden en zich omringen door mensen die hebben geleerd dat ja-knikken de enige manier is om te overleven, ontwikkelen een alternatieve realiteit en hebben hun eigen rechtsorde. Ze handelen vanuit een realiteit waarin alles wat niet past en hun realiteit besmeurt, verwijderd moet worden. Het is, helaas, een verhaal zo oud als de mensheid.
Jaarlijks herdenken we de gevallenen in de diverse oorlogen waarbij Nederland betrokken was. Opdat we niet vergeten. Maar we vergeten snel. Het lijkt alsof oorlogen in Europa een fenomeen uit een voorgoed voorbije historie, een andere tijd, zijn maar niets is minder waar. Het klopt, sinds in mei 1945 althans voor Nederland na vijf jaar WOII eindigde, hebben we geen oorlogsgeweld op ons grondgebied meer meegemaakt. Maar elders in de wereld woedden ze wel degelijk en in tal van (vredes)missies elders waren Nederlandse soldaten in oorlogsgebieden betrokken. Strijd, oorlog, lijkt een tweede natuur van de mens. Zie de lijst van oorlogen op Wikipedia en verbaas je. (https://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_oorlogen_(chronologisch). Geen geschiedenislessen zonder dat oorlogen er deel van zijn. En dat is al zo sinds de verre oudheid. Mijn grootvader (1893-1988) woonde in Zuid-Limburg en maakte twee wereldoorlogen mee. Een familielid van me, nu 90 jaar, maakte de bezetting mee en moest aan het eind van de oorlog gedwongen Limburg verlaten. Met duizenden verhuisden ze tijdelijk naar Friesland.
Dit Platform Profielactueel schenkt veel aandacht aan de democratie en aan burgerschap. Met reden. Onze insteek is dat democratie een fragiel instituut is en niet vanzelfsprekend. Wellicht de grootste valkuil waarmee democratieën worden geconfronteerd, is de onverschilligheid en het misbruik van vrijheden ten aanzien van het verschijnsel 'democratie' en de vrijheden die het met zich brengt. Vrijheden die in autocratische landen totaal ontbreken. Wat al snel kan verdwijnen is de waardering voor die vrijheden. We publiceerden begin maart in onze AO-reeks een uitgave over ‘Cancel culture’, de afrekencultuur via social media die als moderne schandpaal en bron van een schier onuitputtelijke stroom leugens en onwaarheden fungeren. Het toont hoe meningsverschillen kunnen escaleren, standpunten verharden en spanningen kunnen oproepen, eenvoudigweg omdat het kan en mag in een democratie. Men benut, ja missbruikt de vrijheden en ruimte om onwaarheden te verkondigen.
In de VS leidt het tot een splitsing van een samenleving waarin 35% van de bevolking een aperte leugen steunt dat in november 2020 hun kandidaat de verkiezingen won, niet verloor. De grootste kracht van een democratie is de ruimte die men heeft dankzij het recht op de vrijheid van meningsuiting. Het is tevens de grootste kwetsbaarheid. Die vrijheid, mits ongebreideld en misbruikt, kan een democratie ondermijnen. Wat weer kan leiden tot striktere regels en wetten van machthebbers om die democratie te waarborgen en te redden. Maar dat is precies wat een democratie kan ondermijnen en het begin van een autocratie kan inluiden. Dat is wat we zien gebeuren in de Verenigde Staten en bijvoorbeeld Polen en wat al is gebeurd in Hongarije en Turkije.
De Russische machthebber Poetin geniet de steun van de vorige Amerikaanse president en het is diens achterban die de Grote Leugen steunt dat hij, Trump, in november 2020 won en niet de democraat Joe Biden. Biden die na 4 jaar Trump de verbroken internationale allianties heeft moeten lijmen en met de NAVO een pact vormt tegen Poetin. Poetin zit al 22 jaar in het zadel. Biden heeft tot november 2024 en met geluk tot november 2028. Maar even goed lost Trump of een gelijkgezinde de huidige president Biden dan af en is het afwachten wat er gaat gebeuren.
Strijd en oorlogen hebben de geschiedenis van de mens gevormd. Bekijk eens wat landkaarten van Europa doorheen de eeuwen en zie hoe de grenzen veranderen en landen andere namen krijgen. De wereld tot 1900 was een wereld van koningen, keizers en admiralen, letterlijk. De burger had weinig in te brengen. Heersers en hun legers bepaalden de loop der dingen. We spreken van autocraten maar de Europese landen wedijverden eeuwenlang met elkaar in de verovering van landen in Afrika, de Amerika’s en Azië. Nagenoeg alle Afrikaanse landen stonden tot 1955 onder koloniaal gezag. India wuifde in 1948 de Britten uit, na 300 jaar gezag. Hetzelfde gold voor Indonesië en Nederland. Tussen 1960 en 1980 werden alle Afrikaanse landen onafhankelijk. De VS bevrijdde zich in 1776 van de Britse overheersing. Hongarije en Turkije maar ook Egypte werden zelfstandige landen in het begin van de 20e eeuw. We herinneren ons de strijd in en opdeling van het voormalige Joegoslavië. Tal van landen grenzend aan het huidige Rusland werden na de val van de Muur bevrijd van de Russische overheersing, een situatie waarin ze na de inval in 1955 terecht kwamen. Het is de droom van Poetin die Unie te herstellen. Het is alsof de Britten 30 jaar na de onafhankelijkheid van India weer terug zouden willen naar hun voormalige koloniale gezagspositie.
In de Netflix-serie The Crown over het wel en wee in het Britse Koninklijke Huis sinds 1925 wordt aandacht besteed aan een (bijna vergeten) complot ten tijde van de premier Harold Wilson van een groep Britse conservatieven en, naar het schijnt, een lid van het Koninklijk Huis om een nieuwe machtsorde in Groot-Brittannië te vestigen, een drang naar herstel van het verloren wereldrijk dat het land ooit was. Op 6 januari 2021 was de wereld live getuige van de bezetting van het Capitool, de zetel van de macht in de VS, door duizenden Trumpaanhangers. Drie uur lang zat Trump voor de tv te kijken naar de afloop alvorens hij, na lang aandringen van zijn omgeving, op tv zijn aanhangers (‘I love you’) maande naar huis te gaan.
De omgang met vrijheid is een precaire zaak. Democratie veronderstelt de uitwisseling van meningen en het recht van het volk om te kiezen welke regering men wil. Democratie is niet vanzelfsprekend. Democratie is altijd een boksbal voor mensen die vrijheid misbruiken of die zelfs willen afschaffen. En doorgaans mobiliseren ze hun aanhang over de rug van bepaalde bevolkingsgroepen of immigranten. Daaraan ontlenen ze de enige identiteit die ze hebben. Wat ze in hun kritiek op de democratie bijna altijd vergeten te vermelden: In door autocraten geleide landen ontbreekt elke ruimte en vrijheid van meningsuiting en het recht op demonstratie en het is jammer, ja de tragiek van de mensheid, dat aanhangers van figuren als Poetin, Orban en Trump dat niet zien. Ze komen er pas achter als het te laat is en ze gevangen zitten in een muilkorf die hun 'held' voor hen bereid heeft.