Wat zijn geleerde lessen over excellentie-onderwijs waar mbo-scholen wat mee kunnen? Met deze vraag heeft een denktank zich eind 2017 beziggehouden. Vanuit zes scholen kwamen excellentie-ervaringsdeskundigen bijeen om te bespreken: wat waren voor ons lastige thema’s, hoe zijn we hieruit gekomen en wat kunnen we andere scholen meegeven? De uitkomsten van dit denkproces zijn door De Argumentenfabriek opgetekend in de Denkhulp Word gewoon excellent! De auteurs geven een overzicht van de inhoud.
Door Anouk Mulder en Sara Blink
Excellentie-onderwijs: waarom ook alweer?
Sinds het Bestuursakkoord uit 2015 staat excellentie-onderwijs bij veel mbo-scholen op de agenda. Voor veel scholen was dit redelijk nieuw, voor anderen een welkom zetje om door te gaan op de al eerder ingeslagen weg. De instructies vanuit OCW waren redelijk summier: het doel is excellent vakmanschap te creëren via een verzwaard onderwijsprogramma, met meerwaarde voor de student (in vervolgonderwijs of werkveld). Verder is excellentie-onderwijs niet voor alle studenten, scholen bepalen zelf hun eigen excellentie-doelgroep. Dit bood en biedt scholen ruimte voor eigen invulling. Wat enerzijds fijn is omdat een school kan aansluiten bij eigen beleid. Anderzijds is het een opgave omdat elke school zelf moet uitdenken hoe het moet. Het boek helpt bij dit uitdenken (vandaar: Denkhulp) en benoemt vier met elkaar samenhangende terreinen die van belang zijn bij excellentie-onderwijs: Visie, Organisatie, Cultuur en Mensen. We lichten deze vier hieronder toe en geven aan hoe het boek hierbij helpt.
Visie op excellentie-onderwijs: wat willen we bereiken?
Bij zoiets nieuws als excellentie is het belangrijk om kaders te hebben waarbinnen je aan de slag kunt. Een visie op excellentie-onderwijs biedt zo’n kader door te verhelderen wat het doel is, wie de doelgroep is, etc. De denktank raadt aan om bij het vaststellen van de visie studenten, bedrijven en medewerkers te laten meepraten.
Het boek bevat een Visie-vragenkaart met de belangrijkste kwesties waarover een school in een visie een richting moet kiezen zoals beoogde opbrengsten, relatie met regulier onderwijs, aansturing of rol van de buitenwereld.
Een visie is altijd redelijk abstract. Deze wordt pas concreet bij het ontwerpen van excellentieprogramma’s. Zeg je in je visie dat het excellentieprogramma toegankelijk moet zijn voor gedreven studenten, dan moet je in de visie-fase bepalen wat de kenmerken van gedreven studenten zijn. Zeg je bij visie dat excellentie-onderwijs gericht is op vakmanschap, dan moet je in de visie-fase bedenken wat hiervoor nodig is: vergroten van zelfvertrouwen of verdiepen van vakkennis of nog iets anders?
Voor het ontwerpen van een excellentieprogramma geeft het boek een overzicht van de relevante vragen. Dit zijn vragen die voor alle instellingen gelijk zijn, de antwoorden mogen en zullen verschillen.
Organiseren van excellentie-onderwijs: waar vooral op letten?
Na het vaststellen én concreet maken van de visie komt de organisatievraag. Scholen moeten uiteraard van alles organiseren. Denk aan faciliteiten, medewerkers en communicatie. Niet anders als bij regulier onderwijs. Er zijn ook zaken die alleen bij excellentie-onderwijs nodig zijn zoals het document dat succesvolle deelname vastlegt (en waarvan het belangrijk is dat de buitenwereld dat erkent), het opbouwen van een specifiek excellentienetwerk en natuurlijk het genereren van enthousiasme bij studenten om mee te doen. Studenten doen immers vrijwillig mee.
Het boek geeft een overzicht van de te organiseren kwesties en geeft tips over het motiveren en werven van studenten. Ook is er aandacht voor excellentie-onderwijs als proeftuin voor onderwijsvernieuwing. Sommige scholen gebruiken excellentie-onderwijs om bijvoorbeeld nieuwe vakinhoud uit te proberen. Of onderwijsmethodes of begeleidingsvormen. Door hiermee ervaring op te doen in excellentie-onderwijs kunnen scholen na verloop van tijd kiezen: is dit geschikt om naar een keuzedeel of het regulier onderwijs te vertalen?
Cultuur van excellentie: wat en hoe?
Cultuur op een school gaat over de manier waarop mensen met elkaar omgaan. De denktank is van mening dat een school die serieus met excellentie-onderwijs aan de slag wil, zal moeten werken aan een ‘cultuur van excellentie’. Maar wat is dat en hoe ontstaat zo’n cultuur?
Het boek doet een voorzet door een beschrijving van een cultuur van excellentie vanuit het perspectief van medewerkers te geven. Deze cultuur kent vijf kernwaarden: Ambitie, Lef, Professionaliteit, Uitdaging en Trots. Deze vijf kernwaarden beïnvloeden de werkhouding van de medewerkers. Zo zijn medewerkers in een cultuur van excellentie zelf ook toegewijd om hun talenten te ontwikkelen, durven ze eigenaarschap aan studenten over te dragen en zoeken ze actief terugkoppeling op hun functioneren teneinde dit te verbeteren.
Met een beschrijving alleen is de cultuur van excellentie natuurlijk nog geen realiteit. Het vraagt bereidheid en inzet van alle betrokkenen. Het boek geeft aan wat gevraagd wordt van leidinggevenden, medewerkers en studenten.
Wat de leidinggevenden betreft is de denktank van mening dat een strakke aansturing op aanpak en resultaten bij excellentie-onderwijs een slecht idee is. Excellentie-onderwijs is immers vaak pionieren. De denktank ziet hierom meer in een aansturing waarbij Ruimte (bieden), Richting (geven) en Rekenschap (vragen) de leidende principes zijn.
De mensen die excellentie-onderwijs geven
Kan iedereen excellentie-onderwijs geven of moet je er speciale vaardigheden voor hebben? De denktank vindt dat medewerkers specifieke competenties moeten hebben. Zoals het kunnen herkennen van talenten, het sturen op zelfregie of het kunnen toepassen van de meest recente motivatietheorie. Hiernaast is – net als bij docenten in regulier onderwijs – een toegewijde en enthousiaste houding een belangrijke factor. Voor succesvol excellentie-onderwijs is investeren in excellente competenties van medewerkers volgens de denktank cruciaal.
Het boek brengt de benodigde excellentiecompetenties in beeld en doet suggesties over het ontwikkelen en onderhouden hiervan.
Wat kan een school met dit boek?
Zoals hierboven geschetst biedt het boek mbo-scholen hulp om op een gestructureerde manier over (het verbeteren van) hun excellentie-onderwijs na te denken. Het boek schrijft niets voor, maar zet hier en daar de goede vragen op een rij, geeft tips en biedt inspiratie. Om scholen te helpen het gesprek te voeren zitten er invulkaarten in, die ook te downloaden zijn via www.gewoonexcellent.nl.
Inmiddels is er een nieuw Bestuursakkoord waar excellentie-onderwijs geen deel van uitmaakt. Dit betekent dat het scholen vrij staat om na 2018 wel of niet met excellentie-onderwijs door te gaan. Vooral voor scholen die doorgaan kan het boek een goede gelegenheid zijn om weer eens systematisch over hun excellentie-onderwijs na te denken. En hun voordeel te doen met de geleerde lessen uit de denktank-scholen.
Het boek Word gewoon excellent! is verkrijgbaar via www.gewoonexcellent.nl.
De denktank bestond uit Arnoud van de Vijver van het Grafisch Lyceum Rotterdam, Michiel Bilstra van Deltion College, Leontien Kragten van ROC Midden Nederland, Hein Gerd Triemstra van Noorderpoort, Claus Hoekstra van ROC Mondriaan en René Dopper van Rijn IJssel.
Auteurs: Anouk Mulder en Sara Blink werken bij De Argumentenfabriek op het gebied van onderwijs.