Duurzame welvaart organiseren en de rol van onderwijs
door Paul Bessems, voorzitter van de Weconomics Foundation
Fundamentele veranderingen zijn nodig om binnen één generatie, de huidige manier van welvaart organiseren om te buigen in een richting die duurzaam is. Dit vergt fundamenteel anders denken en doen in alle lagen van de bevolking en bij alle organisaties. De sleutel tot echte verandering ligt niet in het aanpassen van het bestaande, maar het bedenken van het nieuwe. Veel beleidsmakers en bestuurders zijn bezig met het aanpassen van het bestaande en niet met het vormgeven van het ondenkbare. Onderwijs kan en moet daarom een belangrijke rol spelen in onze transformatie naar een duurzame, digitale en decentrale toekomst.
In 2019 lanceeerden we vanuit Weconomics een leerwerkprogramma om studenten en werkenden kennis te laten maken met echte transformatie en de gevolgen voor onderwijs, werk en economie. Nog steeds is onderwijs gebaseerd op de pijlers van de industriële revolutie en op de ‘administratieve machine’ van het Britse Victoriaanse Rijk. Binnen het leerwerkprogramma volgen deelnemers één dag per week nieuw onderwijs en vier dagen per week voeren ze opdrachten uit. Voor studenten en onderwijsinstellingen is dit programma nog wennen. Veel curricula gaan nog uit van ‘het bedrijf’ als default- en ideaalvorm om werk te organiseren. Ik merk dat bijvoorbeeld aan de vragen die gesteld worden tijdens afstudeerzittingen. Docenten en begeleiders zijn nog zo geconditioneerd dat ze moeilijk om kunnen gaan met nieuwe duurzame, digitale en decentrale vormen van organiseren en de gevolgen daarvan voor het curriculum. Vragen gaan vaak over het business- of verdienmodel van het bedrijf terwijl het om mens en maatschappij gaat. Banen, beroepen en bedrijven zijn maar hulpmiddelen.
Ik wil in dit artikel drie aspecten bespreken op het thema duurzame welvaart organiseren en de rol van onderwijs: curriculum, administratieve organisatie en transformatie.
Curriculum
De meeste curricula nemen nog steeds ‘het bedrijf’ en de ‘vrijemarktideologie’ als uitgangspunt bij het organiseren van werk en daardoor ook als uitgangspunt voor het curriculum. Een effectieve curriculumstrategie is gebaseerd op het overbodig maken van bestaande manieren van organiseren die niet meer werken. Organisaties hebben vaak wel ideeën over transformatie, maar geen mensen om ze uit te voeren. Ze denken bijvoorbeeld vanuit vaste banen en niet vanuit communities. Echte transformatie is niet alleen een andere technologie, maar vooral een andere denkwereld waarin je je eigen ideeën, perspectieven en organisatie loslaat en slim samenwerkt in ecosystemen. Het onderwijs moet veel minder uitgaan van bedrijven als ideaalvorm om te organiseren en veel meer vanuit de kleinste bouwstenen en ecosystemen. Door bijvoorbeeld de introductie van de digitale lopende band zullen we steeds minder kantoorwerkers nodig hebben. Hoe gaat het onderwijs daarmee om?
Eigen administratieve organisatie
Wellicht is de wet van Baumol en de invloed van deze wetmatigheid op onze maatschappij, bekend. Door technologische vooruitgang stijgt de arbeidsproductiviteit in de landbouw en industrie. We kunnen meer eten en spullen produceren met minder mensen. Maar in arbeidsintensieve sectoren zoals zorg, onderwijs en veiligheid groeit de productiviteit minder hard: een politieagent kan niet zomaar sneller een boef vangen en een docent kan niet sneller lesgeven. Wanneer door het verbeteren van de productiviteit de lonen in de landbouw en industrie stijgen, zullen de lonen in de collectieve sector meestijgen. Als dat niet gebeurt zullen meer mensen in de landbouw en industrie willen werken. De stijgende lonen in collectieve sectoren worden niet of onvoldoende verantwoord door een hogere productiviteit. Daardoor stijgen de relatieve uitgaven voor zorg, onderwijs en veiligheid. En de reactie op deze ‘niet gedekte extra uitgaven’ is vaak: meer efficiency, meer marktwerking en meer formulieren om de output te controleren.
De reactie van de politiek is vaak: strenger controleren wat ze met belastinggeld doen. Hierdoor neemt de complexiteit en bureaucratie en daarmee de kosten nog meer toe. Dit is een zichzelf versterkend proces waar we niet uitkomen als we niet veel meer fundamenteel kijken naar de manier waarop we onderwijs, werk en vertrouwen organiseren.
Mensen in het onderwijs zijn veel bezig met formuliertjes en checklists invullen, controleren, communiceren en beleid maken en niet met hun kerntaak. Regeldruk is voor veel medewerkers in het onderwijs een dagelijkse bron van frustratie. Naast anders te kijken naar het organiseren van werk kan een digitale lopende band helpen om de administratieve lasten te verlichten. Daarvoor is het wel nodig om eerst naar de effectiviteit van processen te kijken voordat je processen efficiëntere gaat maken. Alleen automatiseren van inefficiënte processen is een middel gebruiken dat de kwaal alleen maar erger maakt. De digitale lopende band maakt het mogelijk dat we elkaar vertrouwen zonder dat de complexiteit en bureaucratie toenemen. Maar om de digitale lopende band toe te passen, moeten (ook onderwijs)organisaties eerst zelf transformeren naar een netwerkorganisatie. Dit betekent dat ze bijvoorbeeld geen eigen HRM- of studentenadministratie voeren maar dat ze koppelen aan de personal data service van medewerkers, studenten, ouders en andere belanghebbende.
Transformatie
Mijn ervaring is dat veel onderwijsorganisaties zich afvragen hoe ze met een krappe arbeidsmarkt, toenemende regelgeving en wensen van burgers, überhaupt de tijd vrij kunnen maken om fundamenteel en consistent met de transformatie naar een duurzame, digitale en decentrale toekomst bezig te kunnen zijn. Ik adviseer meestal de metafoor van de pionier die op reis gaat: laat je veilige haven achter je, gebruik je kompas, kies een weg en neem een rugzak mee:
- Veilige haven (hier en nu): besteed voldoende tijd en aandacht aan het loslaten van routines (paradigma’s, pillaren van oude systeem). Christoffel Columbus hierover: “You can never cross the ocean unless you have the courage to lose sight of the shore.”
- Het kompas (lange termijn, 5-10 jaar): besteed voldoende tijd een aandacht aan bewustwording. Denk vooral na over de richting en laat je leiden door een ‘kompas’. Dit kompas mag je onderweg niet verliezen of in de rugzak stoppen. Het moet ten aller tijde zichtbaar blijven voor organisatieleden in de vorm van bedoeling, visie, missie en ambitie. Je mag het kompas niet onderschikt maken aan weg (midden lange) en rugzak (korte termijn).
- De weg (budget, midden lange termijn, 1-5 jaar): kies een strategie, kies op basis van je kompas een weg waarlangs je je ambitie wilt realiseren. Kies steeds, op basis van de weg die je kiest, prioritering in de inhoud van je rugzak.
- De rugzak (korte termijn, komende jaar): kies je instrumenten. Start met kleine behapbare projecten, met één of enkele kleinere projecten die bijdragen aan de nieuwe visie en ambitie. Zorg voor nieuwe vaardigheden én voor verandering in het klein. Tijdens de projecten neem je stakeholders mee in de nieuwe manier van denken en doen. Zo zet je transformatie direct voelbaar en meetbaar in gang.
Maar onthoud: alles wat je kiest en doet is in juiste richting!
Ten slotte
Het is hoogtijd dat richting (waar leiden we studenten voor op) en vorm (hoe organiseren we onderwijs) fundamenteel gaan veranderen, anders zullen we als maatschappij niet langer vooruit gaan, maar stilstaan of zelfs achteruitgaan. De meeste onderwijsinstellingen zijn zo niet fit voor een duurzame, digitale en decentrale toekomst. Dit geldt zowel voor het curriculum als de manier waarop ze zelf georganiseerd zijn. Op school leer je vooral hoe het vroeger was en niet hoe het in de toekomt zou kunnen zijn. As we leerlingen blijven ‘afleveren’ in oud-denken, zal de verandermanagement-industrie blijven bloeien. Moderne organisatiekunde en datatechnologie zorgen ervoor dat de kantoorwerker productiever wordt zodat surplustijd ontstaat. Maar ook docenten zijn minder tijd kwijt aan administratieve taken. Dit surplus kunnen we gebruiken om de tekorten in zorg, veiligheid en onderwijs weg te organiseren. Daarom is het belangrijk dat onderwijsinstellingen zelf ook aan de slag gaan met de transformatie naar een duurzame, digitale en decentrale samenleving.
Foto: Unsplash Annie Spratt