‘Scholen zouden bewuster na moeten denken over ethische vraagstukken bij het maken van keuzes rond digitalisering’. Dat is de conclusie van het Kennisnet-rapport ‘Waarden wegen - Een ethisch perspectief op digitalisering in het onderwijs’.
Het rapport is tot stand gekomen met hulp van wetenschappers, onderwijsexperts en onderwijsprofessionals. Uitgangspunt: hoe moeten scholen omgaan met ethische vraagstukken bij digitalisering? Denk aan vragen als:
- Is het alleen maar handig dat leerlingen en studenten 24/7 hun cijfers kunnen checken of levert dat ook stress op?
- Wat is de invloed van slimme volgsystemen op het persoonlijke contact tussen leraar en leerling?
- Is het wenselijk dat smartwatches de hartslag en bloeddruk van leerlingen met een gedragsstoornis monitoren?
Let op de bijwerkingen
De voordelen van digitale technologie zijn talrijk: het maakt onderwijs in veel opzichten aantrekkelijker, makkelijker en efficiënter. Dankzij tablets en digiborden zijn veel lessen beeldend en interactief. Adaptief digitaal leermateriaal verlost leraren van routinematig nakijkwerk. Leerlingen en studenten raken gemotiveerder dankzij oneindig geduldige educatieve apps die zich aanpassen aan de individuele behoeftes van de gebruiker. Dankzij het vastleggen van leerlinggegevens kunnen scholen het leerproces beter sturen. En duur hoeft het allemaal niet te zijn: grote techbedrijven bieden hun digitale diensten deels gratis aan voor het onderwijs. Maar technologie heeft ook bijwerkingen, en die worden steeds meer gevoeld.
Drie grote ontwikkelingen
In het rapport worden 3 ontwikkelingen uitgelicht die belangrijke onderwijswaarden beïnvloeden, met bijwerkingen:
1. De verschuivende verhouding tussen mens en machine
Digitale technologie (de machine) maakt persoonlijk onderwijs mogelijk en verrijkt het didactisch repertoire van de leraar, maar kan ook zijn autonomie verkleinen. Deze ontwikkeling raakt aan waarden als betekenisvol contact en de professionele autonomie van de leraar.
2. Gelijk en ongelijk: digitale kansen
Digitale technologie vergroot de mogelijkheden voor kwetsbare en minder kansrijke leerlingen en studenten om mee te doen, maar kan ook leerlingen uitsluiten. Bijvoorbeeld als bepaalde leerlingen en studenten minder profiteren van adaptieve materialen. Deze ontwikkeling raakt aan waarden als gelijke kansen en inclusiviteit.
3. Big tech, big data en het vrije onderwijs
Bedrijven als Apple, Google en Microsoft zorgen voor gemak, maar ook voor knellende afhankelijkheid. Daarnaast wordt er steeds meer data over leerlingen en studenten verzameld door bedrijven en onderwijsinstellingen. Deze ontwikkeling raakt aan waarden als vrije ruimte, vrijheid om te oefenen en te falen en benaderd worden met een open blik.
Sturen of gestuurd worden
Remco Pijpers, strategisch adviseur van Kennisnet en een van de auteurs van het rapport: “Het is logisch dat scholen onderzoeken hoe technologie kan helpen het onderwijs te verbeteren en problemen het hoofd te bieden. Maar er is een kanttekening: hoe meer we digitalisering instrumenteel inzetten – zonder oog voor ethiek – hoe groter de kans dat er op een ander niveau een prijs moet worden betaald.”
Pijpers benadrukt dat onderwijstechnologie ook sturend werkt. Daarom is het van groot belang dat onderwijsprofessionals zichzelf en elkaar ethische vragen stellen. Uit het rapport: “Digitalisering zou minder vanuit ict en meer vanuit waarden moeten worden gestuurd. Voor de bestuurder, schoolleider, ict-coördinator en leraar zou ethiek een onmisbaar onderdeel moeten zijn in het professionele redeneren over ict.”
Aanbevelingen
Om het gebruik van technologie in het onderwijs in goede banen te leiden, raadt Kennisnet aan op alle niveaus in de school aandacht te besteden aan een ethisch perspectief: van bestuurder tot leraar. Tegelijkertijd erkent het rapport de uitdaging voor de individuele school die grote tech-bedrijven tegenover zich vindt. Daarom benadrukt Kennisnet de noodzaak voor scholen om zich te verenigen en zich stevig te positioneren.
Meer informatie
Benieuwd naar het rapport ‘Waarden wegen - Een ethisch perspectief op digitalisering in het onderwijs’? Download de publicatie onderaan deze webpagina.
Om scholen te ondersteunen bij het voeren van het ethische gesprek, is een online tool ontwikkeld. Bekijk de tool Ethiekkompas.