We naderen de meimaand, traditioneel de maand van de herdenking van de Bevrijding op 5 mei 1945, de bevrijding van de Duitse onderdrukking die vijf jaar duurde. Vijf jaar. Realiseren we ons nog wel voldoende hoe lang dat is? En hoeveel leed het heeft veroorzaakt in heel Europa.
Ruim honderd jaar geleden begon in Duitsland een voormalige soldaat naam te maken. Zijn motieven: uit haat en vernedering vanwege een verloren oorlog (WOI) het land naar een 1000-jarig Rijk voeren. Hij speelde in op het eeuwenoude anti-Joodse sentiment van de samenleving en maakte dat tot een instrument om een ‘wij-zij’ cultuur te scheppen die hem aan de macht hielp. Het lukte hem een groot deel van het land achter zich te krijgen, een oorlogsindustrie op te bouwen en een wereldoorlog in gang te zetten. Met noodlottige en desastreuze gevolgen. Vele tientallen miljoenen mensen verloren in 5-6 jaar tijd in Europa hun leven.
Het bewind van de Duitse dictator geldt als een extreem geval van massapsychose en de gevolgen ervan waren afschrikwekkend. Het is een voorbeeld waartoe een groepscult en persoonsverheerlijking in het extreme geval kan leiden. De gevolgen van macht in handen van een selecte groep en een extremistisch groepsgedrag zijn niet gering en soms zelfs desastreus. Het is aan een democratie om die situatie te voorkomen.
Groepsgedrag kenmerkt zich door de drang zich ‘ergens’ bij aan te sluiten, bij een cultuur waarin gelijksoortige ideeën heersen. Met ideeën is niets mis. Het wordt een probleem als die gebaseerd worden op het afwijzen van anderen – individuen of personen. Dus wanneer de eigen identiteit gaat afhangen van het ondergraven en ontkennen van de identiteit van de ander.
Wat bij extremisme veelal naar boven komt, is de notie dat de ‘ander’ verwerpelijk is, om welke reden ook. In extreem conservatieve kringen moeten mensen van kleur en de LGBTQ het vaak ontgelden. Het extreme is de notie dat de ‘ander’ ‘minder’ is, dat ze niet zijn ‘zoals wij’ en geen recht op een eigen bestaan hebben. Dat zien we overal ter wereld maar al te vaak bij etnische en religieuze conflicten en bij haatcampagnes jegens bepaalde bevolkingsgroepen, zoals de Regenbooggemeenschap en Joden.
Democratie is zo ongeveer de enige staatsvorm waarin de macht bij de burger ligt, niet bij een selecte groep machthebbers. Het is de burger die zijn of haar stem kan laten gelden en invloed heeft op het besluitvormingsproces, op wet- en regelgeving en op de vrijheden in de samenleving. Checks&balances met ruimte voor kritiek en koerswijziging zijn van belang om culturen van organisaties gezond te houden. Waar die bewakingsmechanismen ontbreken, kan de Wet van de Glijdende Schaal in werking treden, een geleidelijk verval van normen en waarden en vervolgens van vrijheden en verworvenheden en van de uitholling van diversiteit en democratie. Het is daarom belangrijk dat we de maand van de bevrijding levend houden in deze of gene vorm, vooral nu met elk nieuw jaar de Tweede Wereldoorlog verder achter ons ligt.