Het woord ‘epigoon’ kwam ik voor het eerst tegen in een boek van Albert Schweizer (1875-1965), in zijn tijd een begrip en een voorbeeld van medemenselijkheid. Albert Schweitzer was een Frans-Duitse arts, lutherse theoloog, filosoof en musicus. Hij werd bekend door zijn werk in het ziekenhuis in Lambarene, Afrika. In 1952 ontving hij de Nobelprijs voor vrede voor zijn werk in Afrika. Zijn levensinzicht deed hiij op tijd tijdens een vaartocht in Afrika. Ineens werd het hem duidelijk: Alle leven is leven temidden van leven dat wil leven. Dat inzicht werd de rode draad in zijn eigen leven.
Albert Schweitzer schreef veel. Hij schetste in het eerste deel van zijn boek ‘Kulturphilosophie, Verfall und Wiederaufbau der Kultur’, de neergang van de cultuur in Europa . Hij vond dat sinds het begin van de 20e eeuw de scheppingsgeest Europa had verlaten. En dat dit de nodige gevolgen voor de samenleving zou hebben. Hij zag de wereldoorlog als een teken van verval van de toenmalige beschaving, als een bewijs van zijn overtuiging dat een onverschillige, onnadenkende mensheid geregeerd wordt door de strijd om kennis en macht ten koste van anderen, en daarmee steeds meer schuld op zich laadt.
Een epigoon aldus Wikipedia komt van het Grieks, epi-gonos, na-geborene en duidt op een kunstenaar die een of meer voorbeelden zo strikt navolgt dat het resultaat oorspronkelijkheid ontbeert. De waardering voor het resultaat van epigonisme valt doorgaans negatief uit, omdat imitatie en herhaling in de plaats treden van oorspronkelijke ideeën en eigen scheppingsvermogen.
Sinds zijn studietijd twijfelde Schweitzer aan de ontwikkeling van de mensheid; mensheid en cultuur waren tot stilstand gekomen. Schweitzer hoorde van het begrip tijdens een verblijf in Huize Curtius in 1899 waar gesproken werd over de cultuur in Europa en iemand tijdens een maaltijd zei: ‘Wij zijn toch allemaal maar epigonen’. De resignerende toon waarop het werd gezegd, schokte hem en schudde hem wakker. Het bracht een groot verzet in hem teweeg. De neergang van de cultuur was voor Schweitzer een feit en daarmee het gevaar voor een klimaat van kolonialisme, ontvolking en rassenscheiding. Schweitzer kreeg gelijk.
Epigoon zijn, wordt doorgaans gekoppeld aan kunstenaars maar wat mij betreft kan het om het even wie en in welke cultuur zijn. ‘Epigonie’ krijgt een kans wanneer een culturele beschaving in zijn voortgang stokt, in een neergang terecht komt, geen ontwikkeling meer doormaakt als gevolg van een neiging tot gedwongen eenvormigheid, eenduidigheid – zoals de medische zorg die tot eenduidige handelingen worden gemaakt door evidence based medicin en de 5-minuten zorg. Maar ook de neiging tot behoud van conservatieve denkbeelden over mensen en samenstelling van een samenleving. Het leven gaat eruit, mensen worden imitators in plaats van innovators. Niet de menselijke ontwikkeling en medemenselijkheid - lees; de civilisatie - staan voorop maar de ondergeschiktheid en dienstbaarheid van de mens aan een model, een systeem. En waar de mens en beschaving niet meer voorop staan, krijgen destructieve krachten een kans. Dat is waar Schweitzer op wees en waarin hij, met WOI ene WOII, helaas, gelijk kreeg. Waar de menselijke geest wordt gerijpt in en voor een eenduidige (gevoelsarme) cultuur kunnen samenlevingsvormen zomaar omslaan in autoritaire dictaturen.
Epigonie duidt wat mij betreft dan ook voornamelijk op het gevaar van een klimaat waarin beschaving wordt uitgehold en de medemens geen medemens meer is maar - in de ogen van de ander - een gevaar, minder van waarde, geen gelijke enzovoort. Die trend zien we in deze tijd op diverse plaatsen in de wereld en, verbazingwekkend genoeg, in westerse ‘moderne’ landen. Welvaart is dus geen voorwaarde voor behoud van democratie. We weten uit de geschiedenis dat beschavingen opkomen en in verval raken, dat laatste met name wanneer er grote ongelijkheid ontstaat en de geesten rijp zijn voor revolutie, wanneer mensen worden tot epigonen. Laten we daarvoor waken. Niet de politiek, wij zelf zijn daarvoor verantwoordelijk.