De maatschappij digitaliseert in hoog tempo: we brengen steeds meer tijd door online en regelen onze zaken meer en meer via digitale toepassingen. Dit digitale tijdperk vraagt om onderwijs waarin digitale leerdoelen een plek hebben, waarin gebruik gemaakt wordt van digitale leermiddelen, en van digitale toepassingen voor de organisatie van het onderwijs. In dit exclusief artikel voor ProfielActueel stellen experts van de Onderwijsraad vast dat het onderwijs grotendeels nog zoekend is naar haar vorm en functie in dit digitale tijdperk. De raad doet in het recent verschenen advies Doordacht digitaal drie aanbevelingen voor hoe het onderwijs optimaal gebruik kan maken van de mogelijkheden die digitalisering biedt.
Er is grote variatie in de mate waarin en de manier waarop het onderwijs gebruik maakt van digitale toepassingen en digitale leerdoelen. Er zijn onderwijsinstellingen waar vanuit een zorgvuldig vormgegeven visie op ICT en onderwijs in een volledig digitale leeromgeving wordt lesgegeven, maar er zijn ook scholen waar nog heel weinig gebeurt op dit vlak. Naast verschillen tussen instellingen, zijn er binnen instellingen verschillen tussen opleidingen, en verschillen in digitale deskundigheid tussen docenten. Deze variatie zorgt er in de ogen van de Onderwijsraad voor dat niet alle studenten voldoende worden voorbereid op hun deelname aan een sterk gedigitaliseerde samenleving. De raad vindt dat het onderwijs over de hele linie meer kan doen met digitalisering, maar wijst tegelijkertijd op het belang van doordachte keuzes. Digitalisering is geen doel op zich en brengt ook risico’s met zich mee die goed voor ogen gehouden moeten worden.
Ontzorg het onderwijs door garanderen van randvoorwaarden voor digitalisering
Onderwijsinstellingen zouden zonder zorgen over randvoorwaarden aan de slag moeten kunnen met digitalisering. De Onderwijsraad vindt bijvoorbeeld dat scholen ondersteund moeten worden bij het regelen van hun cybersecurity en privacy. Daarbij is het van belang dat privacy breder wordt bezien dan puur het beschermen van persoonsgegevens: de dreiging die uitgaat van ‘big data’ voor het onderwijs is wellicht ernstiger dan tot nu toe gedacht. Onderwijsinstellingen zelf dienen zich beter bewust te zijn van de risico’s op het gebied van internetbeveiliging en de gevaren van cyberaanvallen, maar ook van hun eigen verantwoordelijkheid. De overheid kan scholen ondersteunen in het regelen, maar kan de wettelijke verantwoordelijkheid die scholen hebben niet bij hen wegnemen. Ook de basale infrastructuur is een voorwaarde voor doordacht digitaliseren: onderwijsinstellingen moeten kunnen beschikken over voldoende moderne hardware van goede kwaliteit en stabiele toegang tot snel internet. Daarnaast adviseert de raad de bewindslieden van OCW om de kosten van digitalisering in het onderwijs goed in kaart te brengen en de onderwijsbegroting aan te passen als het kostenoverzicht hier aanleiding toe geeft. Tenslotte vindt de raad het van groot belang dat de inhoud van ICT-toepassingen wordt losgekoppeld van een aantal technische aspecten. Deze technische aspecten dienen volgens de raad collectief te worden vormgegeven, zodat niet elke uitgever of ontwikkelaar dit voor eigen producten hoeft te doen en scholen en studenten niet worden opgezadeld met een keur aan technische systemen die niet op elkaar aansluiten.
Vergroot het eigenaarschap van digitalisering in het onderwijsveld
Volgens de Onderwijsraad is het voor doordachte digitalisering nodig dat docenten meer eigenaarschap van digitalisering krijgen. Hun betrokkenheid bij het vormgeven van innovatieve toepassingen op basis van eigen wensen en eisen is cruciaal. Het helder formuleren en bundelen van (onderwijs)inhoudelijke vragen gericht op de aanbieders in de markt draagt hieraan bij. Het onderwijsveld dient dit zelf op te pakken, maar heeft hierbij nu nog meer ondersteuning nodig dan beschikbaar is. Die ondersteuning kan de rijksoverheid versterken door uitbreiding van de taken, bevoegdheden en financiering van organisaties die digitalisering van het onderwijs namens de rijksoverheid faciliteren en aanjagen, zoals Kennisnet en SURF. Daarnaast dienen alternatieve scenario’s voor samenwerking in de educatieve infrastructuur te worden verkend, zodat de sterke kanten van educatieve uitgeverijen worden benut, met als resultaat het bevorderen van innovatie. Ook het ontwikkelen, delen en bewerken van open leermiddelen dient krachtiger te worden ondersteund dan nu het geval is. De rijksoverheid dient voor alle sectoren budget beschikbaar te stellen om open onderwijs uit de sfeer van hobbyisme en altruïsme te trekken. Onderwijsinstellingen kunnen hieraan zelf bijdragen door activiteiten en professionalisering op het gebied van open onderwijs op te nemen in het taakbeleid. Voor doordacht digitaliseren is het ten slotte noodzakelijk dat de digitale deskundigheid in het onderwijsveld wordt uitgebouwd. Totdat deze deskundigheid minimaal op teamniveau is gegarandeerd, is het van belang dat iedere onderwijsinstelling beschikt over een ICT-coördinator of e-coach die specifieke ondersteuning biedt bij de integratie van technologie en didactische en pedagogische aspecten.
Verken digitale toepassingen om ervaring op te doen en visie te ontwikkelen
Doordacht digitaliseren vraagt om een duidelijke visie op de relatie tussen ICT en onderwijs. Deze visie ontwikkelen docenten en het bevoegd gezag van een onderwijsinstelling samen, vanuit het verkennen van digitale toepassingen. Docenten kunnen enthousiast worden voor digitalisering door digitale toepassingen uit te proberen in kleinschalige en laagdrempelige pilots. Reflectie op de uitkomsten van dergelijke pilots kan vervolgens als basis dienen voor gezamenlijke en interactieve ontwikkeling van een visie op de relatie tussen onderwijs en ICT. Voor het opschalen van dergelijke pilots zijn voldoende tijd en de juiste implementatievoorwaarden nodig. Bij opschaling dient rekening gehouden te worden met mogelijke keerzijden van digitalisering. De raad adviseert om onverminderd belang te blijven hechten aan de onderwijsinstelling als oefenplaats, zodat direct contact in een fysieke leeromgeving tussen docent en student en studenten onderling kan bijdragen aan kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. Ten slotte benadrukt de raad het belang van voldoende ‘klep-dicht-tijd’, zodat de voordelen van niet-digitale leermiddelen kunnen worden benut en de nadelige cognitieve, fysieke en mentale gevolgen van een overdaad aan ICT-gebruik worden ingeperkt.
Auteurs
Marije Boonstra, Hein Broekkamp en Regina Stoutjesdijk
De auteurs werken als senior beleidsadviseur bij de Onderwijsraad
Meer weten? Lees het advies Doordacht digitaal. Onderwijs in het digitale tijdperk op www.onderwijsraad.nl